1.1 Πόσοι είμαστε σήμερα και πώς φτάσαμε ως εδώ;

Σήμερα στη Γη μας ζουν περισσότεροι από 8 δισεκατομμύρια άνθρωποι, πολλοί περισσότεροι από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία του ανθρώπου. Μάλιστα, για το μεγαλύτερο διάστημα της ανθρώπινης παρουσίας πάνω στον πλανήτη [1]Ο Homo sapiens, το σύγχρονο ανθρώπινο είδος, υπολογίζεται ότι εμφανίστηκε στη Γη πριν από περίπου 300.000 χρόνια., ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν πολύ κάτω από ένα εκατομμύριο. Χρειάστηκαν αρκετοί αιώνες για να ξεκινήσει, αργά στην αρχή και με επιταχυνόμενους ρυθμούς στη συνέχεια, να αυξάνεται ο πληθυσμός μέχρι να φτάσει τα σημερινά επίπεδα.

Γράφημα 1: Πώς εξελίχθηκε ο πληθυσμός της Γης;

Πηγή: http://ourworldindata.org

Ορόσημα

Γράφημα 2: Από το 1 στα 8 δισεκατομμύρια σε μόλις 220 χρόνια

Πηγή: http://ourworldindata.org

Πότε αυξηθήκαμε και γιατί;

Η μεγάλη ανατροπή στην εξέλιξη του παγκόσμιου πληθυσμού επήλθε με τη Βιομηχανική Επανάσταση (18ος-19ος αι.). Και ενώ εύλογα θα σκεφτόταν κανείς πως αυτή η ανατροπή εξηγείται από την αύξηση των γεννήσεων, η πραγματική αιτία πίσω από τους υψηλούς ρυθμούς αύξησης του πληθυσμού δεν ήταν η υψηλή γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα αλλά, αντίθετα, η μείωση της θνησιμότηταςαριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους.

Κατά την πρώτη περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης (18ος αι.) άρχισαν σταδιακά να βελτιώνονται οι συνθήκες διαβίωσης. Οι άνθρωποι άρχισαν να τρέφονται καλύτερα, να ντύνονται πιο ζεστά, να πίνουν καθαρότερο νερό και να εφαρμόζουν βασικούς κανόνες υγιεινής. Οι παράγοντες αυτοί περιόρισαν τη διάδοση των επιδημιών και ενίσχυσαν την ανθρώπινη αντοχή στις μεταδοτικές ασθένειες. Οι πρώτες θετικές συνέπειες αποτυπώθηκαν στη βελτίωση των δεικτών βρεφικήςαριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους και παιδικής θνησιμότηταςο αριθμός των θανάτων παιδιών 1-5 ετών ανά 1000 παιδιά αυτής της ηλικίας.

Στη συνέχεια, η πρόοδος της ιατρικής και της φαρμακευτικής συνέβαλαν στην αποτελεσματική πρόληψη (μέσω των εμβολιασμών) και την αντιμετώπιση αρκετών ασθενειών (μέσω των θεραπειών και φαρμακευτικών αγωγών). Η πιθανότητα επιβίωσηςη πιθανότητα ενός ατόμου να επιβιώσει κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου (π.χ. έτος). αυξήθηκε, η θνησιμότητααριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους κατέγραψε σημαντική μείωση σε όλες τις ηλικίες ενώ το προσδόκιμο ζωήςη μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή άρχισε να καταγράφει μια εντυπωσιακά ανοδική πορεία.

1.2 Πού ζουν οι άνθρωποι;

Ο πληθυσμός μιας περιοχής επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες και αυτοί μπορεί να ποικίλουν ανάλογα με τα φυσικά χαρακτηριστικά της ίδιας της περιοχής, τον πολιτισμό και τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν τη γονιμότηταμέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα, τη θνησιμότητααριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους και τη μετανάστευση, διαμορφώνουν τη δυναμική ενός πληθυσμού και εξηγούν τις διαφορές μεταξύ διαφορετικών περιοχών.

Ας δούμε, όμως, πού ζουν οι άνθρωποι του πλανήτη μας σήμερα:

Ασία: Στην Ασία είναι συγκεντρωμένοι οι περισσότεροι άνθρωποι της Γης, αφού σε αυτήν ζουν 6 στους 10 κατοίκους του πλανήτη.

Αφρική: Η Αφρική είναι η ήπειρος που αναπτύχθηκε γρηγορότερα τις τελευταίες δεκαετίες και συγκεντρώνει το 17% του παγκόσμιου πληθυσμού, ποσοστό σχεδόν διπλάσιο του ποσοστού που ζούσε εκεί πριν από 60 χρόνια.

Ευρώπη: Μόλις 1 στους 10 κατοίκους της Γης κατοικούν σήμερα στη Γηραιά Ήπειρο, της οποίας το ποσοστό περιορίστηκε στο μισό από το 1950 μέχρι και σήμερα.

Αμερική: Στην Κεντρική και Νότια Αμερική ζει σήμερα το 8% του παγκόσμιου πληθυσμού ενώ στη Βόρεια Αμερική ζει το  5%.

Ωκεανία: Η Ωκεανία είναι η ήπειρος με τον μικρότερο πληθυσμό, αφού μόλις 1 στους 100 ανθρώπους ζει σε αυτήν.

Χάρτης 1: Η γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Πίνακας 1: 5 από τις 10 πολυπληθέστερες χώρες βρίσκονται στην Ασία ενώ 9 στις 10 ταχύτερα αναπτυσσόμενες, σε πληθυσμό, βρίσκονται στην ΑφρικήΟι 10 πολυπληθέστερες και οι 10 ταχύτερα αναπτυσσόμενες, σε πληθυσμό, χώρες

Οι 10 πολυπληθέστερες χώρες

Οι 10 ταχύτερα αναπτυσσόμενες, σε πληθυσμό, χώρες

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

1.3. Πού γεννιούνται περισσότερα παιδιά και γιατί;

Αν έπρεπε να μαντέψουμε πού γεννιούνται τα περισσότερα παιδιά στον κόσμο, θα λέγαμε στην Ασία αφού, όπως είδαμε παραπάνω, στην Ασία ζουν 6 στους 10 κατοίκους της Γης. Πράγματι, στην Ασία γεννιούνται περισσότερα από τα μισά παιδιά που γεννιούνται κάθε χρόνο.

Περίπου 25 εκατομμύρια παιδιά γεννιούνται στην Ινδία και άλλα 16 εκατομμύρια στην Κίνα, γεγονός αναμενόμενο για τις δύο πολυπληθέστερες χώρες του κόσμου.

Εκτός από τον αριθμό των γεννήσεων (γεννητικότητα αριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους), ένας άλλος σημαντικός παράγοντας μελέτης ενός πληθυσμού είναι ο αριθμός παιδιών που αντιστοιχεί σε κάθε γυναίκα (γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα). Σε ποιες χώρες, όμως, οι γυναίκες αποκτούν πολλά παιδιά και σε ποιες λίγα και γιατί;

  Πίνακας 2:Οι χώρες με τη υψηλότερη γονιμότητα βρίσκονται στο σύνολό τους στην υπο-Σαχάρια Αφρική ενώ οι χώρες με τη χαμηλότερη γονιμότητα βρίσκονται στην Ανατολική Ασία και την Ευρώπη Οι 10 χώρες με τη υψηλότερη και τη χαμηλότερη γονιμότητα

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Οι 10 χώρες με την υψηλότερη γονιμότηταμέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα, εκεί δηλαδή που αντιστοιχεί ο μεγαλύτερος αριθμός παιδιών σε μια γυναίκα, βρίσκονται στο σύνολό τους στην υπο-Σαχάρια Αφρική. Με σχεδόν 7 παιδιά ανά γυναίκα, ο Νίγηρας είναι η χώρα με την υψηλότερη γονιμότηταμέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα στον κόσμο. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, ο Νίγηρας είναι επίσης η χώρα, της οποίας ο πληθυσμός σήμερα αυξάνεται γρηγορότερα από οποιαδήποτε άλλη.

Ο μεγάλος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα συναντάται σε χώρες όπου τα κορίτσια διακόπτουν νωρίς το σχολείο και παντρεύονται σε πολύ νεαρή ηλικία. Στις πιο φτωχές χώρες του πλανήτη, όπου το κράτος πρόνοιας είναι ανύπαρκτο, τα παιδιά είναι πλούτος για την οικογένεια, αφού βοηθούν από νωρίς στις αγροτικές εργασίες και στηρίζουν τους γονείς στα γεράματά τους.

Αντίθετα μικρές οικογένειες και χαμηλό αριθμό παιδιών ανά γυναίκα συναντάμε στις περισσότερο ανεπτυγμένες περιοχές του πλανήτη. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, τα ωράρια εργασίας αλλά και το υψηλό κόστος ζωής και εκπαίδευσης των παιδιών οδηγούν σε όλο και πιο μικρές οικογένειες. Η περίπτωση κάποιων χωρών της Ανατολικής Ασίας είναι αξιοπρόσεκτη, καθώς πρόκειται για τις χώρες με τη χαμηλότερη γονιμότηταμέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα. Για παράδειγμα, στην Κορέα, σήμερα, αντιστοιχεί λιγότερο από ένα παιδί σε κάθε γυναίκα, γεγονός που την κάνει τη χώρα με το χαμηλότερο επίπεδο γονιμότηταςμέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα παγκοσμίως. Αλλά και η περίπτωση της Κίνας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, η μέση οικογένεια στην Κίνα είχε πάνω από 5 παιδιά. Μετά εφαρμόστηκε η πολιτική του ενός παιδιούΗ “πολιτική του ενός παιδιού” της Κίνας ήταν μέρος ενός προγράμματος προγραμματισμού των γεννήσεων που σχεδιάστηκε για να ελέγχει την αύξηση του πληθυσμού της χώρας.
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την πολιτική του ενός παιδιού μπορείτε να παρακολουθήσετε το ακόλουθο βίντεο  που επέβαλε σε κάθε ζευγάρι να αποκτήσει το πολύ ένα παιδί. Σήμερα, η πολιτική του ενός παιδιού έχει καταργηθεί αλλά η Κίνα παραμένει μια από τις χώρες με τη χαμηλότερη γονιμότηταΓονιμότητα: μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα.

1.4. Πόσο ζουν οι άνθρωποι;

Ένα παιδί που γεννιέται σήμερα εκτιμάται ότι θα ζήσει, κατά μέσο όρο, πάνω από 73 χρόνια.

• Ήταν, όμως, πάντα έτσι; Όχι. Το 1900 η μέση διάρκεια ζωής ήταν 32 χρόνια, το 1950 ήταν 46,5 και το 2000 ήταν 66,5 [2]Πηγή: https://ourworldindata.org/life-expectancy. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι οι άνθρωποι σήμερα, όχι μόνο ζουν περισσότερο αλλά και από το 1900 έως και σήμερα ο αριθμός αυτός έχει υπερδιπλασιαστεί.
• Ισχύει το ίδιο για όλους; Όχι. Το προσδόκιμο ζωήςη μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή, δηλαδή ο μέσος αριθμός ετών που αναμένεται να ζήσει ένα νεογέννητο, επηρεάζεται από βιολογικούς, περιβαλλοντικούς και κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες. Επομένως, η εκτίμηση αυτή διαφέρει σημαντικά ανάλογα με το φύλο, τη χώρα γέννησης ενός ανθρώπου αλλά και άλλα κοινωνικά χαρακτηριστικά.
• Φύλο: Σε όλο τον κόσμο οι γυναίκες ζουν περισσότερο από τους άνδρες. Η διαφορά αυτή είναι, συνήθως, 3 με 5 χρόνια. Υπάρχουν, ωστόσο, χώρες όπου το προσδόκιμο ζωήςη μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή των γυναικών είναι έως και 10 χρόνια μεγαλύτερο από των ανδρών. Αντίθετα, σε κάποιες χώρες της υπο-Σαχάριας Αφρικής η διαφορά στη διάρκεια ζωής ανδρών και γυναικών περιορίζεται μόλις στο ένα έτος, λόγω της υψηλής θνησιμότητας αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους των γυναικών κατά τον τοκετό αλλά και της χαμηλής κοινωνικής θέσης της γυναίκας.
• Γεωγραφική περιοχή: Το προσδόκιμο ζωήςη μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή διαφοροποιείται σημαντικά από χώρα σε χώρα, αποτελώντας έναν από τους σημαντικότερους δείκτες βιοτικού επιπέδου μιας περιοχής. Έτσι, όσο καλύτερες οι συνθήκες ζωής, τόσο μεγαλύτερη η διάρκειά της. Π.χ. η μέση διάρκεια ζωής ενός ατόμου κυμαίνεται από 85 έτη και άνω αν έχει γεννηθεί στην Ιαπωνία έως μόλις τα 55 έτη αν ζει στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία.
• Κοινωνικά χαρακτηριστικά: Ακόμα, όμως, και μεταξύ των κατοίκων της ίδιας χώρας, εμφανίζονται σημαντικές διαφοροποιήσεις στο προσδόκιμο ζωής . Οι διαφορές αυτές έχουν να κάνουν, μεταξύ άλλων, με το επάγγελμα, το επίπεδο εκπαίδευσης, την οικογενειακή κατάσταση και το αν κάποιος ζει σε αστικές ή αγροτικές περιοχές.

Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως η εκπληκτική άνοδος που έχει σημειωθεί στο προσδόκιμο ζωήςη μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή τα τελευταία χρόνια της ανθρώπινης ιστορίας, είναι το αποτέλεσμα της προόδου στην υγεία (διατροφή, πρόσβαση σε καθαρό νερό, συστήματα αποχέτευσης, υγειονομική περίθαλψη, φάρμακα κ.ά.), την τεχνολογία, την οικονομική ανάπτυξη και τη μείωση της φτώχειας, που έχουν οδηγήσει σε συνολική βελτίωση του επιπέδου ζωής του πληθυσμού, σε όλο τον κόσμο.

     Πίνακας 3:Οι άνθρωποι ζουν πολύ περισσότερο στις περισσότερο ανεπτυγμένες περιοχέςΟι 10 χώρες με το υψηλότερο και το χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής

Πηγή: http:// worlometers.info/demographics/life-expectancy

2.1. Πώς μεταβάλλεται ο πληθυσμός;

Ο πληθυσμός μιας περιοχής διαμορφώνεται από την επίδραση τριών παραμέτρων:

• των γεννήσεων
• των θανάτων
• των μετακινήσεων

ΠΡΟΣΟΧΗ: Στη μελέτη του παγκόσμιου πληθυσμού, το μέγεθος εξαρτάται μόνο από τις γεννήσεις και τους θανάτους. Οι μετακινήσεις διαμορφώνουν τη γεωγραφική κατανομή και όχι το συνολικό του μέγεθος.

Έστω και μια μικρή αλλά σταθερή στον χρόνο υπεροχή των γεννήσεων έναντι των θανάτων, αρκεί για να οδηγήσει, αργά στην αρχή και με αυξανόμενους ρυθμούς στη συνέχεια, σε αύξηση του πληθυσμού. Όσο μεγαλύτερη η διαφορά μεταξύ γεννήσεων και θανάτων τόσο  μεγαλύτερη η ταχύτητα αύξησης του πληθυσμού, δηλαδή ο ρυθμός φυσικής αύξησης. ο ετήσιος ρυθμός φυσικής αύξησης ενός πληθυσμού είναι η διαφορά μεταξύ των δεικτών γεννητικότητας και θνησιμότητας

Στη νεότερη ιστορία του παγκόσμιου πληθυσμού, η περίοδος 1960-1990 έχει ιδιαίτερη δημογραφική σημασία, καθώς ο πληθυσμός αυξήθηκε με γρήγορους ρυθμούς. Τις τελευταίες δεκαετίες  ο αριθμός των γεννήσεων έχει αρχίσει να σταθεροποιείται και εκτιμάται ότι σε κάποιες δεκαετίες θα αρχίσει να μειώνεται. Κατά συνέπεια, καθώς ο αριθμός των γεννήσεων θα αρχίσει να μειώνεται ενώ ο αριθμός των θανάτων να αυξάνεται, ο ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού θα μειωθεί. Έτσι, σταδιακά ο παγκόσμιος πληθυσμός θα σταθεροποιηθεί και μετά θα αρχίσει να μειώνεται.

Γράφημα 3: Γεννήσεις και Θάνατοι σε παγκόσμια κλίμακα, 1950 – 2022

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Για να έχουμε μια πιο ξεκάθαρη εικόνα της μεταβολής του πληθυσμού μας, αρκεί να σκεφτούμε πως κάθε ημέρα γεννιούνται 367.000 άνθρωποι ενώ 184.000 άνθρωποι πεθαίνουν, με αποτέλεσμα να προστίθενται σε αυτόν κάθε ημέρα 183.00 άνθρωποι.

2.2. Πληθυσμιακές πυραμίδες

Το μέγεθος ενός πληθυσμού είναι από τα πρώτα στοιχεία που συλλέγουμε για μια χώρα ή μια περιοχή. Το μέγεθος, όμως, ενός πληθυσμού είναι μόνο μια πληροφορία. Για να κατανοήσει κανείς τη δημογραφική κατάσταση μιας χώρας και να αντιληφθεί τη δυναμική της, χρειάζονται πληροφορίες ως προς κάποιες επιπλέον παραμέτρους.

Οι δύο βασικότερες παράμετροι  είναι η ηλικία και το φύλο. Αριθμητικά δεδομένα ως προς την κατανομή ενός πληθυσμού ανά ηλικία και φύλο γίνονται ευκολότερα κατανοητά αν οπτικοποιηθούν. Η πληθυσμιακή πυραμίδα είναι ένα απλό και πολύ εύχρηστο εργαλείο απεικόνισης της ηλικιακής και κατά φύλο κατανομής του πληθυσμού [3] Για καλύτερη κατανόηση των πληθυσμιακών πυραμίδων μπορείτε να παρακολουθήσετε το ακόλουθο βίντεο .

Πώς φτιάχνουμε μια πληθυσμιακή πυραμίδα και γιατί ονομάζεται έτσι;

Η ιδέα είναι απλή. Για να αποτυπώσουμε την κατανομή ενός πληθυσμού ως προς την ηλικία και το φύλο, φτιάχνουμε ένα γράφημα όπου:

• Στον κάθετο άξονα απεικονίζονται οι ηλικιακές ομάδες του πληθυσμού (σε μονά έτη ή σε 5ετίες) από την μικρότερη (στη βάση του διαγράμματος) έως τη μεγαλύτερη (στο άνω μέρος του διαγράμματος).
• Στον οριζόντιο άξονα απεικονίζεται το σύνολο των ατόμων σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Πιο συγκεκριμένα, στα δεξιά του κάθετου άξονα απεικονίζονται οι γυναίκες και στα αριστερά οι άνδρες.
• Το μήκος της κάθε ράβδου είναι ανάλογο με το πλήθος των ατόμων (ανδρών αριστερά και γυναικών δεξιά) που ανήκουν στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα

Ονομάζεται πληθυσμιακή πυραμίδα γιατί όταν ένας πληθυσμός αυξάνεται (οι γεννήσεις είναι περισσότερες από τους θανάτους), το γράφημα παίρνει τη μορφή πυραμίδας. Οι πληθυσμιακές πυραμίδες είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στις δημογραφικές αναλύσεις, όχι μόνο διότι απεικονίζουν με τρόπο απλό και παραστατικό την ηλικιακή δομήη κατανομή του πληθυσμού στις διαφορετικές ηλικίες και τη σύνθεση ανά φύλο του πληθυσμού αλλά και γιατί μια πληθυσμιακή πυραμίδα, μπορεί να μας δώσει πληροφορίες για την αναλογία μεταξύ των φύλων και των ηλικιών (τον δείκτη εξάρτησης, το ποσοστό των νέων και τη διαδικασία γήρανσης ενός πληθυσμού) σε κάθε δεδομένη στιγμή.

Έχει πάντα σχήμα πυραμίδας;

Όπως είδαμε παραπάνω, γεννητικότητα , θνησιμότητα  και μετανάστευση δεν παραμένουν σταθερές στον χρόνο: οποιεσδήποτε μεταβολές ταράζουν την ισορροπία μεταξύ των ηλικιακών ομάδων, αλλοιώνοντας το τριγωνικό σχήμα της πυραμίδας. Έτσι, η μείωση της θνησιμότητας και της γονιμότητας συμβάλλουν στη σταδιακή συρρίκνωση της βάσης και τη διόγκωση της κορυφής, με αποτέλεσμα η πληθυσμιακή πυραμίδα να αλλάζει σχήμα και να παίρνει, σταδιακά, το σχήμα καμπάνας ή σβούρας.

Συγκρίνοντας πληθυσμιακές πυραμίδες

α. Διαφορές μέσα στον χρόνο

Συγκρίνοντας τις πληθυσμιακές πυραμίδες του παγκόσμιου πληθυσμού σε  διαφορετικές χρονικές στιγμές, προκύπτουν ενδιαφέρουσες διαφορές. Π.χ. Ο πληθυσμός του 2020 είναι τριπλάσιος του πληθυσμού του 1950 (Γράφημα 5). Σε όλες τις ηλικίες ο πληθυσμός του 2020 είναι πολύ μεγαλύτερος αυτού του 1950. Όμως, σε κάποιες ηλικιακές ομάδες η αύξηση είναι πολύ εντυπωσιακή, όχι τόσο σε απόλυτα όσο σε ποσοστιαία μεγέθη.

Γραφήματα 5.1 και 5.2: Τα τελευταία 70 χρόνια, όλο και περισσότεροι άνθρωποι επιβιώνουν μέχρι τις μεγάλες ηλικίες, αλλάζοντας το σχήμα της πυραμίδας του παγκόσμιου πληθυσμού. Πληθυσμιακές πυραμίδες παγκόσμιου πληθυσμού, 1950 και 2020.

Εύκολα μπορεί κανείς να παρατηρήσει από το Γράφημα 5 πως η αύξηση των μεσαίων και μεγάλων ηλικιών είναι σχετικά μεγαλύτερη αυτής των παιδιών και των νέων. Μεγάλος όγκος ατόμων μετατοπίζεται, σταδιακά, προς το μεσαίο και άνω τμήμα της πληθυσμιακής πυραμίδας. Η τάση αυτή αποκαλείται πληθυσμιακή γήρανση αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων (άτομα άνω των 65 ετών) σε έναν πληθυσμό. και αποτελεί τη μεγαλύτερη δημογραφική πρόκληση των επόμενων δεκαετιών.

Γράφημα 6.Οι ηλικίες 15-64 ετών κατέγραψαν τη μεγαλύτερη αύξηση σε απόλυτα μεγέθη, όμως οι ηλικιωμένοι σημείωσαν τη μεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση.Απόλυτη και ποσοστιαία μεταβολή παγκόσμιου πληθυσμού, 1950 – 2020

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Γράφημα 7: Μέσα σε 60 χρόνια ο αριθμός των ατόμων που είναι 65 ετών και άνω σχεδόν πενταπλασιάστηκε ενώ το ποσοστό τους στο συνολικό πληθυσμό διπλασιάστηκε.Απόλυτη και ποσοστιαία εξέλιξη των ατόμων 65+, 1959 – 2020

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Η πληθυσμιακή γήρανση αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων (άτομα άνω των 65 ετών) σε έναν πληθυσμό., η αύξηση δηλαδή του αριθμού (και του ποσοστού) των ηλικιωμένων σε έναν πληθυσμό, είναι αποτέλεσμα της μείωσης των γεννήσεων αλλά, κυρίως, της αύξησης του προσδόκιμου ζωήςη μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Τα επόμενα χρόνια η τάση αυτή θα διατηρηθεί αλλάζοντας, ακόμα περισσότερο, το σχήμα της παγκόσμιας πληθυσμιακής πυραμίδας αλλά και αυτής των περισσότερων ανεπτυγμένων χωρών.

β. Διαφορές μέσα στον χώρο
Ας δούμε, όμως, λίγο καλύτερα τις πυραμίδες δύο χωρών με τον ίδιο σχεδόν πληθυσμό αλλά διαφορετική δημογραφική κατάσταση και δυναμική.
Το 2020 ο πληθυσμός της Ιαπωνίας και του Μεξικού ήταν σχεδόν ίσος με 128 εκατομμύρια κατοίκους. Οι δύο χώρες, όμως, έχουν ένα εντελώς διαφορετικό προφίλ. Σε σχέση με τους κατοίκους του Μεξικού, οι κάτοικοι της Ιαπωνίας αποκτούν λιγότερα παιδιά και ζουν περισσότερο χρόνια. Οι μισοί κάτοικοι της Ιαπωνίας είναι πάνω από 48 ετών ενώ στο Μεξικό οι μισοί κάτοικοι είναι νεότεροι από 29 ετών.

Γραφήματα 8.1 και 8.2: Σύγκριση πληθυσμιακών πυραμίδων Μεξικού και Ιαπωνίας

Γράφημα 8.1 Πληθυσμιακή πυραμίδα Μεξικού

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Γράφημα 8.1: Πληθυσμιακή πυραμίδα Ιαπωνίας

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

• Η πυραμίδα του Μεξικού αποτυπώνει έναν νεανικό πληθυσμό (τριγωνικό σχήμα με πλατιά, μεγάλη βάση), ο οποίος σταδιακά μειώνει τη γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκααλλά και τη θνησιμότητά αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους του. Το ποσοστό των νέων κάτω των 15 ετών είναι τριπλάσιο αυτού των ηλικιωμένων ενώ σχεδόν 7 στους 10 κατοίκους είναι σε εργάσιμη ηλικία.
• Η πυραμίδα της Ιαπωνίας, από την άλλη πλευρά, αποτυπώνει την παρατεταμένη και εξαιρετικά χαμηλή γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα (στενή βάση) σε συνδυασμό με το υψηλό προσδόκιμο ζωής η μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή. (σημαντικό ποσοστό πληθυσμού άνω των 80 ετών-ιδίως μεταξύ των γυναικών). Το ποσοστό του πληθυσμού που είναι πάνω από 65 ετών είναι διπλάσιο αυτού των νέων κάτω των 15 ετών ( πληθυσμιακή γήρανση αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων (άτομα άνω των 65 ετών) σε έναν πληθυσμό.).
  Λόγω της διαφορετικής δυναμικής των δύο χωρών, η πληθυσμιακή τους εξέλιξη αναμένεται πολύ διαφορετική. Μέχρι το 2050, η Ιαπωνία θα έχει χάσει 17 εκατομμύρια (μείωση πληθυσμού κατά 14%) ενώ ο πληθυσμός του Μεξικού θα αυξηθεί κατά σχεδόν 30 εκατομμύρια (αύξηση πληθυσμού πάνω από 22%).

2.3. Δημογραφική μετάβαση

Όπως έχουμε ήδη επισημάνει, κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ανθρώπινης παρουσίας στον πλανήτη, οι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού ήταν σχεδόν μηδενικοί. Παρά το γεγονός ότι η γεννητικότητα ήταν υψηλή, αντισταθμίζονταν από την εξίσου υψηλή θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους. Όσο η   θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκουςπαρέμενε υψηλή για διάφορους λόγους (π.χ. πόλεμοι, λιμοί, κακές συνθήκες διαβίωσης, κακή διατροφή, επιδημίες ή φυσικές καταστροφές), το μέγεθος του παγκόσμιου πληθυσμού παρέμενε μικρό. Και μετά ήρθε η Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία πυροδότησε την αύξηση του πληθυσμού και έδωσε αφορμή για τη διατύπωση της θεωρίας της δημογραφικής μετάβασης.

Η θεωρία της δημογραφικής μετάβασης Για καλύτερη κατανόηση της θεωρίας της δημογραφικής μετάβασης μπορείτε να παρακολουθήσετε το ακόλουθο βίντεο: περιγράφει την εξέλιξη της γεννητικότητας αριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους  και της θνησιμότητας αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους  ως παράγοντες διαμόρφωσης του ρυθμού αύξησης ενός πληθυσμού. Η μετάβαση αυτή συμβαίνει καθώς ένας πληθυσμός περνά διαδοχικά από τέσσερα διακριτά στάδια, τα οποία συνδέονται άμεσα με την οικονομική και κοινωνική του ανάπτυξη, παράγοντες οι οποίοι επιδρούν στη γεννητικότητααριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους και τη θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους και άρα και στη διαμόρφωση του μεγέθους ενός πληθυσμού.

Έτσι, όπως υποδηλώνει το όνομά της, η δημογραφική μετάβαση είναι η μετάβαση -το σταδιακό πέρασμα δηλαδή- από έναν πληθυσμό με υψηλή θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους και υψηλή γεννητικότητα αριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους (1ο Στάδιο) σε έναν πληθυσμό με χαμηλή θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους και χαμηλή γεννητικότητααριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους (4ο Στάδιο). Αλλά ας δούμε αναλυτικότερα τα χαρακτηριστικά του κάθε σταδίου:

1ο Στάδιο: Υψηλή θνησιμότητα και υψηλή γεννητικότητα

Κατά το στάδιο αυτό παρατηρείται υψηλή γεννητικότητα αριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους αλλά και υψηλή θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους, η οποία εμποδίζει την αύξηση του πληθυσμού. Έλλειψη πόσιμου νερού, κακές συνθήκες υγιεινής, αδυναμία πρόληψης ή αντιμετώπισης ασθενειών και επιδημιών και ελλιπής διατροφή δημιουργούν ένα εξαιρετικά δύσκολο περιβάλλον, όπου μόνο ένα μικρό ποσοστό των παιδιών καταφέρνει να ενηλικιωθεί. Η υψηλή βρεφική αριθμός θανάτων βρεφών κάτω του ενός έτους ανά 1.000 ζωντανές γεννήσεις. και παιδική θνησιμότητα ο αριθμός των θανάτων παιδιών 1-5 ετών ανά 1000 παιδιά αυτής της ηλικίας δημιουργούν ένα ισχυρό αντικίνητρο για οποιοδήποτε περιορισμό των γεννήσεων. Ιδιαίτερα στις κοινωνίες που στηρίζονται στην αγροτική παραγωγή και την ανειδίκευτη εργασία τα παιδιά θεωρούνται «κεφάλαιο» για την οικογένεια και την κοινωνία. Έτσι, σε αυτό το πρώτο στάδιο καταγράφονται πολλές γεννήσεις που αντισταθμίζονται από τους πολλούς θανάτους. Ως αποτέλεσμα, ο πληθυσμός παραμένει σε χαμηλά επίπεδα με σχεδόν μηδενικό ρυθμό αύξησης. Όπως μαρτυρά η εξαιρετικά αργή αύξηση του πληθυσμού μας (βλ. Γράφημα 1), αυτή η κατάσταση χαρακτήριζε επί χιλιετίες το ανθρώπινο είδος και άλλαξε μόλις τον 18ο αιώνα, με την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία σηματοδότησε το πέρασμα στο δεύτερο στάδιο για τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης.

2ο Στάδιο: Μείωση θνησιμότητας και διατήρηση υψηλής γεννητικότητας

Η μετάβαση από το Πρώτο στο Δεύτερο Στάδιο σηματοδοτείται από τη μείωση της θνησιμότητας αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους με την παράλληλη διατήρηση της υψηλής γεννητικότητας αριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους. Η βελτίωση των υγειονομικών συνθηκών και η καλύτερη αντιμετώπιση ορισμένων ασθενειών είναι οι κύριοι παράγοντες που οδηγούν στη μείωση της θνησιμότητας. Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά είναι τα πρώτα που επωφελούνται ενώ σταδιακά τα οφέλη καλύπτουν όλες τις ηλικίες. Καθώς η θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους μειώνεται, περισσότεροι άνθρωποι επιβιώνουν από τη βρεφική στην παιδική ηλικία, ενηλικιώνονται και εισέρχονται στην αναπαραγωγική και παραγωγική ηλικία. Η μείωση της θνησιμότητας δε συνοδεύεται από αντίστοιχη μείωση της γεννητικότητας, καθώς οι γεννήσεις παραμένουν υψηλές. Το πλεόνασμα γεννήσεων έναντι θανάτων δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την αύξηση του πληθυσμού. Στο στάδιο αυτό ο πληθυσμός αρχίζει να αυξάνεται με σταδιακά αυξανόμενο  ρυθμό.

3ο Στάδιο: Περαιτέρω μείωση θνησιμότητας και μείωση γεννητικότητας

Σε αυτό το στάδιο, παρατηρείται η ταχύτερη αύξηση του πληθυσμού. Αν και τα ποσοστά γεννήσεων μειώνονται, η συνεχιζόμενη μείωση της θνησιμότητας αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους συμβάλλει στη διατήρηση της μεταξύ τους διαφοράς και άρα στην αύξηση του πληθυσμού. Η μείωση των γεννήσεων εξηγείται από την αλλαγή της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης που παρατηρείται σε αυτό το στάδιο: οικονομική ανάπτυξη, αστικοποίηση, μείωση της βρεφικής αριθμός θανάτων βρεφών κάτω του ενός έτους ανά 1.000 ζωντανές γεννήσεις. θνησιμότητας και αλλαγή των ρόλων των φύλων αποτελούν παράγοντες που συμβάλλουν στη μείωση της γονιμότητας μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα.

Αναφορικά με την ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού κατά τη διάρκεια αυτού του τρίτου σταδίου, το μερίδιο των ηλικιωμένων παραμένει χαμηλό και, συνεπώς, ο δείκτης εξάρτησης αριθμός παιδιών (κάτω των 20 ετών) και ηλικιωμένων (άνω των 65 ετών) προς αριθμό ατόμων σε εργάσιμη ηλικία (20-64 ετών). είναι ευνοϊκός. Όσο οι δείκτες εξάρτησης παραμένουν χαμηλοί, και εφόσον συνοδεύονται από αποτελεσματική διακυβέρνηση, δημιουργούνται προϋποθέσεις βελτίωσης της κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας.

Αυτό συνέβη στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες μεταξύ 1950 και 1975, γεγονός που τροφοδότησε το οικονομικό θαύμα της Νοτιοανατολικής Ασίας κατά το τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα. Αυτό ονομάζεται δημογραφικό μέρισμα και μπορεί να αξιοποιηθεί μόνο εάν σε αυτή την κρίσιμη στιγμή, όπου η ηλικιακή δομήη κατανομή του πληθυσμού στις διαφορετικές ηλικίες. είναι ευνοϊκή, μια χώρα επενδύσει στο ανθρώπινο κεφάλαιο, προβεί σε διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις – συνολική πρόσβαση στις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, ενθάρρυνση των επενδύσεων, απελευθέρωση του εμπορίου και δημιουργία ενός βιώσιμου συνταξιοδοτικού συστήματος. Αυτό το δημογραφικό παράθυρο ευκαιρίας διαρκεί μερικές δεκαετίες και ακολουθείται από το τελευταίο στάδιο της δημογραφικής μετάβασης.

4ο Στάδιο: Χαμηλή θνησιμότητα και χαμηλή γεννητικότητα

Κατά το 4ο Στάδιο τόσο η θνησιμότητα αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους όσο και η γεννητικότητα αριθμός γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους είναι σταθερές σε χαμηλά επίπεδα, αντισταθμίζοντας η μία την άλλη, και έτσι ο πληθυσμός σταθεροποιείται σε υψηλά επίπεδα. Επιπλέον, το προσδόκιμο ζωής η μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή. ανεβαίνει σταθερά, ο δείκτης γονιμότητας είναι χαμηλότερος του ορίου αναπλήρωσης και ο πληθυσμός γερνάει.

Γράφημα 10.  Η δημογραφική μετάβαση

Αν και κάθε χώρα ακολουθεί διαφορετικό χρονοδιάγραμμα, με διαφορετικό χρονικό σημείο εκκίνησης της μετάβασης (τη στιγμή δηλαδή που η χώρα περνάει από το πρώτο στο δεύτερο στάδιο) και διαφορετική διάρκεια παραμονής σε κάθε στάδιο, κάποια χαρακτηριστικά φαίνεται ότι είναι κοινά σε όλες τις χώρες. Η αλληλουχία των σταδίων είναι ένα από αυτά:

• παντού η μείωση της θνησιμότητας αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους προηγείται και στη συνέχεια ακολουθείται από τη μείωση των γεννήσεων – κάτι που δίνει χώρο στον πληθυσμό να αυξηθεί.
• η μείωση της θνησιμότητας αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους ξεκινά από τα νεογέννητα, τα οποία είναι τα πρώτα που επωφελούνται από τη βελτίωση των συνθηκών ζωής. Η μείωση της βρεφικής αριθμός θανάτων βρεφών κάτω του ενός έτους ανά 1.000 ζωντανές γεννήσεις. θνησιμότητας ακολουθείται από τη μείωση του κινδύνου θανάτου και στις άλλες ηλικίες, οπότε αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής η μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής ενός ατόμου που γεννιέται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε μια συγκεκριμένη περιοχή.
• όλες οι χώρες φαίνεται ότι καταλήγουν, άλλες γρηγορότερα και άλλες αργότερα, στο τέταρτο στάδιο της πληθυσμιακής στασιμότητας.

Αν και στην αρχική της διατύπωση η Θεωρία της Δημογραφικής Μετάβασης κάνει λόγο για τέσσερα στάδια, ένα πέμπτο στάδιο (Στάδιο 5ο) φαίνεται να διαδέχεται την κατάσταση πληθυσμιακής στασιμότητας που περιγράφει το 4ο Στάδιο. Κατά το νέο αυτό στάδιο η γονιμότητα παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα σε επίπεδα κάτω του ορίου αναπλήρωσης των γενεών και 0  αριθμός των γεννήσεων μειώνεται χρόνο με τον χρόνο. Την ίδια στιγμή, ο αριθμός των ηλικιωμένων συνεχώς αυξάνεται και, μοιραία, το ίδιο συμβαίνει και με τον αριθμό των θανάτων. Στο στάδιο αυτό οι θάνατοι  υπερτερούν, αριθμητικά, των γεννήσεων και έτσι αρχίζει η σταδιακή μείωση του πληθυσμού.

Πίνακας 4: Τα στάδια της Δημογραφικής Μετάβασης

3.1. Πόσος θα είναι ο παγκόσμιος πληθυσμός το 2050;

Το 2050 ο παγκόσμιος πληθυσμός αναμένεται ότι θα κυμανθεί μεταξύ 9 και 10,5 δισεκατομμυρίων, δηλαδή περίπου 1 με 2,5 δισεκατομμύρια υψηλότερος από ό,τι είναι σήμερα.

Γράφημα 11: Η αναμενόμενη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού (πληθυσμός σε δισεκατομμύρια)

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Γεννήσεις και θάνατοι

Οι δύο βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν το μέγεθος ενός πληθυσμού είναι ο αριθμός των γεννήσεων και των θανάτων που σημειώνονται σε αυτόν. Για τις επόμενες δεκαετίες, λοιπόν, αναμένεται οι γεννήσεις να είναι περισσότερες από τους  θανάτους και όσο αυτό ισχύει ο πληθυσμός θα συνεχίσει να αυξάνεται. Ωστόσο, αν και η διαφορά μεταξύ γεννήσεων και θανάτων ( φυσικό ισοζύγιοη διαφορά των θανάτων από τις γεννήσεις ) θα παραμείνει θετική τις επόμενες δεκαετίες, θα γίνεται όλο και μικρότερη. Αυτό σημαίνει ότι ο πληθυσμός θα συνεχίζει, μεν να αυξάνεται αλλά με μικρότερους ρυθμούς.

Γράφημα 12: Γεννήσεις και θάνατοι σε παγκόσμια κλίμακα (σε εκατομμύρια)

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Ηλικιακή κατανομή

Ένας άλλος, σημαντικός, παράγοντας που επηρεάζει την εξέλιξη ενός πληθυσμού είναι η ηλικιακή δομή του, δηλαδή η κατανομή του πληθυσμού ανά ηλικία. Όσο πιο νεανικός είναι ένας πληθυσμός (και άρα υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι σε αναπαραγωγική ηλικία) τόσο μεγαλύτερη η δυναμική του.

Η σημερινή ηλικιακή δομή του παγκόσμιου πληθυσμού θα επιτρέψει τη συνεχιζόμενη αύξησή του για κάποιες δεκαετίες, ακόμα και αν η γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκασυνεχίσει να μειώνεται. Αυτό το παράδοξο έρχεται να εξηγήσει το “ πληθυσμιακό momentum ”, όπως το ονομάζουν οι δημογράφοι, και συμβαίνει γιατί η σχετικά νεανική ηλικιακή δομή του παγκόσμιου πληθυσμού συνηγορεί σε αύξηση των γεννήσεων, ακόμη και αν δεν αυξηθεί ο αριθμός των παιδιών που αποκτά κάθε γυναίκα.

Έτσι, με δεδομένο ότι σήμερα στον πλανήτη ο αριθμός των γεννήσεων είναι υπερδιπλάσιος του αριθμού των θανάτων, ο αριθμός των γεννήσεων θα εξακολουθήσει να είναι υψηλότερος από τον αριθμό των θανάτων και ο πληθυσμός θα συνεχίσει να αυξάνει.

Γράφημα 13: Τα 2/3 της αναμενόμενης αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού από σήμερα έως το 2050 θα προκύψει από την νεανική κατά ηλικία δομή του  Πρόβλεψη παγκόσμιου πληθυσμού έως 2050

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Γεωγραφική κατανομή

Ας δούμε, όμως, πώς θα προκύψει αυτή η αύξηση του πληθυσμού και πώς θα συμβάλλει κάθε ήπειρος σε αυτή.

Η πληθυσμιακή αύξηση στον πλανήτη θα προέλθει κυρίως από την αύξηση του πληθυσμού της Αφρικής και σε μικρότερο βαθμό της Ασίας. Αντίθετα, ο πληθυσμός της Ευρώπης, στην καλύτερη περίπτωση, θα παραμείνει σταθερός, αν και είναι πολύ πιθανό να μειωθεί μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Οι διαφορές στις ηλικίες των πληθυσμών στις διάφορες ηπείρους έχουν ιδιαίτερη σημασία για τις προοπτικές εξέλιξης του πληθυσμού.

Αφρική: Η νεανική Αφρική θα κατευθύνει τις πληθυσμιακές εξελίξεις τις επόμενες δεκαετίες. Επιπρόσθετα, η τελική αύξηση θα είναι ιδιαίτερα σημαντική λόγω της υψηλής γονιμότητας μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκακαι της αναμενόμενης μείωσης της θνησιμότητας αριθμός θανάτων ανά 1.000 κατοίκους.

Ασία: Αντίθετα στην Ασία, η αύξηση που θα προέλθει λόγω της νεανικής, κατά ηλικία, δομής θα είναι περίπου ίση με την τελική αύξηση, αφού η γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα θα παραμείνει σε σχετικά χαμηλά επίπεδα.

Ευρώπη: Στον αντίποδα, η γεροντική, κατά ηλικία, δομή του πληθυσμού στην Ευρώπη θα οδηγεί σε πληθυσμιακή μείωση, εξέλιξη η οποία δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από την γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα, η οποία θα βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα.

Αμερική: Η νεανικότερη, σε σχέση με την Ευρώπη, δομή του πληθυσμού στις ΗΠΑ και τον Καναδά δημιουργεί τις προϋποθέσεις για συνεχιζόμενη (αν και μικρή) αύξηση του πληθυσμού της Βόρειας Αμερικής τις επόμενες δεκαετίες. Αντίθετα, στην Κεντρική και Νότια Αμερική η αύξηση αναμένεται να είναι σημαντική ακόμα και με χαμηλή γονιμότητα μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα, λόγω της πληθυσμιακής δομής.

Ωκεανία: Αύξηση θα σημειώσει και ο πληθυσμός της Ωκεανίας, η οποία, όμως, θα είναι μικρή σε απόλυτες τιμές λόγω του μικρού πληθυσμού της.

Οι μεταβολές αυτές υποδηλώνουν μια μεγάλη ανατροπή σε σχέση με την γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού αλλά και τις πληθυσμιακές πιέσεις που θα δημιουργηθούν σε ορισμένα σημεία του πλανήτη.

Γράφημα 14: – Η μεγαλύτερη αύξηση του πληθυσμού θα προέλθει από την Αφρική.
– Ο πληθυσμός της Αφρικής θα αυξηθεί από 835 εκατ. έως 1,2 δις ανάλογα με το επίπεδο της γονιμότητας στα επόμενα 30 χρόνια.
– Ο πληθυσμός της Ευρώπης μπορεί να μειωθεί έως και 88 εκατομμύρια αν η γονιμότητα παραμείνει χαμηλή. Σενάρια μεταβολής πληθυσμού (σε εκατ. κατοίκους) ανά ήπειρο έως το 2050, με χαμηλή ή υψηλή γονιμότητα

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

 Γράφημα 15: Σενάρια μεταβολής πληθυσμού ανά ήπειρο

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

Η διαφοροποίηση στη μεταβολή του πληθυσμού ανά ήπειρο θα αλλάξει τον χάρτη της γεωγραφικής κατανομής του πληθυσμού. Έτσι, το 2050:

• Τα περισσότερα άτομα θα συνεχίσουν να ζουν στην Ασία, θα είναι, όμως, λίγο μικρότερο το ποσοστό τους (55% έναντι 59%).
• Το ποσοστό των ατόμων που θα ζουν στην Αφρική θα αυξηθεί από 18% σε 25%.
• Το ποσοστό του πληθυσμού που θα ζει στην Ευρώπη εκτιμάται ότι θα μειωθεί από 9% σε 7%.
• Μικρή ποσοστιαία μείωση αναμένεται να καταγράψει και ο πληθυσμός της Βορείου Αμερικής ενώ σταθερά θα μείνουν τα ποσοστά της Κεντρικής & Νοτίου Αμερικής καθώς και της Ωκεανίας.

Γράφημα 16.  Οι περισσότεροι άνθρωποι θα εξακολουθήσουν να ζουν στην Ασία
– Όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα ζουν στην Αφρική και όλο και λιγότεροι στην ΕυρώπηΠαγκόσμιος πληθυσμός ανά ήπειρο (για 100 άτομα), 2022 – 2050

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects

     Χάρτης 2:Τα επόμενα χρόνια η αύξηση του πληθυσμού θα προέλθει κυρίως από τις χώρες της Αφρικής, λόγω του νεανικότερου πληθυσμού τους και του υψηλότερου αριθμού παιδιών που αποκτούν οι γυναίκες εκεί. Εκτίμηση ποσοστού αύξησης παγκόσμιου πληθυσμού ανά γεωγραφική περιοχή έως το 2050

Πίνακας 5:  Οι 10 πολυπληθέστερες Το 2050, 5 από τις 10 χώρες με το μεγαλύτερο πληθυσμό θα βρίσκονται στην Ασία, 3 στην Αφρική, 1 στη Λατινική Αμερική και 1 στη Βόρεια Αμερική     Πρόβλεψη του πληθυσμού των 10 πολυπληθέστερων χωρών έως το 2050

Πηγή: UN (2022) World Population Prospects
Σημείωση: Στην πρώτη στήλη, η μεταβολή της θέσης της χώρας στην παγκόσμια κατάταξη ως προς τον πληθυσμό

3.2. Και μετά το 2050 τι;

Όπως είδαμε μετά την εντυπωσιακή του αύξηση από το 1950 έως σήμερα, ο παγκόσμιος πληθυσμός θα συνεχίσει να αυξάνεται αλλά με πιο αργούς ρυθμούς.  Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΟΗΕ, το πιθανότερο είναι ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός θα:

• κορυφωθεί στα 12 δισεκατομμύρια κάποια στιγμή πριν από το τέλος του αιώνα
• σταθεροποιηθεί για κάποιο διάστημα και
• μετά θα αρχίσει, ίσως, να μειώνεται.

Τα 12 δισεκατομμύρια φαίνεται, σήμερα, ως το πιθανότερο υψηλότερο μέγεθος που θα φτάσουμε ως ανθρωπότητα, αριθμός αρκετά χαμηλότερος από τα μεγέθη που φοβόμασταν πριν από μερικές δεκαετίες αλλά αρκετά υψηλός από περιβαλλοντική άποψη. Το ερώτημα σχετικά με τον μέγιστο αριθμό ανθρώπων που μπορεί να συντηρήσει ο πλανήτης χωρίς την επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου, παραμένει επίκαιρο αλλά, ουσιαστικά, αναπάντητο.

Πώς μπορούν, όμως, οι δημογράφοι να προβλέψουν ότι, τελικά, θα φτάσουμε σε ένα επίπεδο στασιμότητας αντί να συνεχίσουμε να αυξανόμαστε; Πόσο ασφαλείς είναι τέτοιες προβλέψεις;

Όπως είδαμε στη θεωρία της δημογραφικής μετάβασης, σήμερα, ο λεγόμενος “περισσότερο ανεπτυγμένος κόσμος” έχει ήδη ολοκληρώσει τη μετάβασή του ενώ οι “λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές” βρίσκονται ακόμη στο 3ο Στάδιο. Αυτό εξηγεί τη διαφορετική δυναμική του πληθυσμού, τους διαφορετικούς ρυθμούς αύξησης, δηλαδή, ανά ήπειρο. Σταδιακά, μέχρι το τέλος του αιώνα που διανύουμε, όλες οι χώρες υπολογίζεται ότι θα έχουν εισέλθει στο 4ο Στάδιο της δημογραφικής μετάβασης και, έτσι, ο παγκόσμιος πληθυσμός εκτιμάται ότι θα σταθεροποιηθεί. Ωστόσο, αν αργότερα αυξηθεί ο αριθμός των χωρών που θα βρίσκονται στο 5ο στάδιο, τότε ο παγκόσμιος πληθυσμός θα αρχίσει να μειώνεται.

Όπως είδαμε παραπάνω, οι μετακινήσεις αποτελούν έναν από τους τρεις παράγοντες διαμόρφωσης του πληθυσμού μιας περιοχής. Για να μπορέσουμε, λοιπόν, να κατανοήσουμε καλύτερα την εξέλιξη του πληθυσμού μιας περιοχής, είναι σημαντικό, να ρίξουμε μια ματιά στους λόγους που οδηγούν στις πληθυσμιακές μετακινήσεις, καθώς η ανθρώπινη παρουσία στον πλανήτη είναι ταυτισμένη με αυτές.

Ο βασικότερος λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι επιλέγουν να εγκαταλείψουν τη χώρα  που γεννήθηκαν και να ζήσουν κάπου αλλού είναι η αναζήτηση καλύτερων ευκαιριών και συνθηκών ζωής.

Τα χρόνια που οι άνθρωποι ήταν κυνηγοί και συλλέκτες καρπών, η τακτική μετακίνηση από το ένα μέρος στο άλλο ήταν επιβεβλημένη μετά την εξαντλητική χρήση των διαθέσιμων πόρων της περιοχής.

Και αργότερα, όμως, όταν οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε περιοχές, δημιούργησαν πόλεις και σχηματίστηκαν κράτη, οι εσωτερικές και διεθνείς μετακινήσεις όχι μόνο δε μειώθηκαν αλλά έγιναν συχνότερες.

Οι άνθρωποι αποφασίζουν να αλλάξουν τόπο διαμονής αναζητώντας καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες: οι ευκαιρίες απασχόλησης, το είδος εργασίας και οι διαφορές στους μισθούς είναι από τους πιο σημαντικούς λόγους που τους ωθούν να αφήσουν τα χωριά τους για να εγκατασταθούν σε πόλεις ή να εγκαταλείψουν τη χώρα τους, αναζητώντας καλύτερες ευκαιρίες αλλού.

Ένας άλλος σημαντικός λόγος μετακίνησης είναι η πολιτική σταθερότητα. Μερικές φορές η πολιτική κατάσταση σε μια χώρα γίνεται αβέβαιη ή ανασφαλής. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι άνθρωποι μπορεί να αποφασίσουν να μετακομίσουν σε μια άλλη χώρα όπου υπάρχει μεγαλύτερη σταθερότητα, λιγότερες συγκρούσεις και ένα ασφαλέστερο περιβάλλον για εκείνους και την οικογένειά τους.

Επίσης, όλο και συχνότερα τα τελευταία χρόνια οι άνθρωποι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους για περιβαλλοντικούς λόγους. Φυσικές καταστροφές όπως σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές μπορεί να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα σε σπίτια και υποδομές και να κάνουν τη ζωή σε έναν τόπο (προσωρινά) δύσκολη. Η κλιματική αλλαγή απειλεί να μετατρέψει κάποιες περιοχές του πλανήτη σε έρημο ενώ άλλες κινδυνεύουν να βυθιστούν κάτω από τη στάθμη της θάλασσας. Στις περιπτώσεις αυτές, οι άνθρωποι μεταναστεύουν για να βρουν ένα μέρος με καλύτερες περιβαλλοντικές συνθήκες για μια άνετη και ασφαλή ζωή.

Οι σπουδές είναι ένας άλλος σημαντικός λόγος που κάνει τους νέους να φεύγουν από τις χώρες τους προκειμένου να αναζητήσουν καλύτερες εκπαιδευτικές ευκαιρίες.

Η επανένωση των οικογενειών είναι μια άλλη σημαντική αιτία. Πολλές φορές επιλέγεται να μεταναστεύσει ένα άτομο της οικογένειας – συχνά αυτό που έχει τη μεγαλύτερη πιθανότητα να βρει δουλειά – και στη συνέχεια, αφού εγκατασταθεί στη νέα χώρα, τον ακολουθούν και άλλα μέλη της οικογένειάς του, κυρίως ο/η σύζυγος και τα παιδιά.

Σήμερα, με τη βοήθεια της τεχνολογίας και την ευκολία στις μετακινήσεις, είναι δυνατό οι άνθρωποι να ζουν σε διαφορετική χώρα από αυτή που εργάζονται: οι ψηφιακοί νομάδες είναι μια νέα κατηγορία μεταναστών.

Η μετανάστευση είναι επιλογή. Υπάρχει, όμως, και μια κατηγορία ανθρώπων που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη χώρα τους, παρά τη θέλησή τους, προκειμένου να επιζήσουν. Οι διακρίσεις, δηλαδή η άδικη μεταχείριση και δίωξη ανθρώπων λόγω της φυλής, της θρησκείας, των πολιτικών πεποιθήσεών τους κ.ά. μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τη ζωή τους. Για να διαχωριστούν από τους μετανάστες, οι άνθρωποι που φεύγουν από έναν τόπο διωγμένοι από τον φόβο για τη ζωή τους, ονομάζονται πρόσφυγες και προστατεύονται με ειδική διεθνή συνθήκη, τη συνθήκη της Γενεύης.

Η μετανάστευση δεν αφορά μόνο στο άτομο που μετακινείται. Αφορά και στις χώρες που εμπλέκονται: τη χώρα από όπου φεύγει το άτομο (χώρα προέλευσης/εκροής) και τη χώρα όπου πηγαίνει (χώρα προορισμού/εισροής) με σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες και για τις δύο περιοχές. Συνήθως, οι ροές παρατηρούνται από τις λιγότερο ανεπτυγμένες, οικονομικά, χώρες προς τις περισσότερο ανεπτυγμένες, και από τις νεανικότερες, δημογραφικά, προς τις πιο γηρασμένες χώρες.